İnsan, hem bireysel hem de toplumsal sorumlulukları olan bir varlıktır. Ferdi ve toplumsal bazda iç huzur ve mutluluğu temin için Allah’ın fıtratına yerleştirdiği “vicdan” ve “merhameti” yaşantısına aksettirmek zorundadır. Bu insanın üzerine bir vecibedir. Özellikli ve dezavantajlı kişiler için bu daha elzemdir. Rabbani terbiyenin bir gereği, toplumsal dokunun da ihtiyacıdır. İnsanlar ve toplumlar buna muhtaçtır hem de insan olmanın gereklerindendir. Bu hasletler kaybedildiği zaman insanın ve toplumların hayat damarları kurumuş olur, insanlıkta iflas eder.

Vicdan ve merhamet ilkeleri, nesillerin ve toplumların eğitimlerinde en temel ilkelerden olmalıdır. Anne-babalar, eğitici ve yöneticiler bu güzel ahlaki hasletlere değer vermeli ve eğitimde öncelikli kılmalıdırlar. Kendileri de bu nokta da örnek olmalıdırlar. Çünkü bunları örnek alan kişiler toplumunun geleceğini inşa edecek, onları ayakta tutacak olanlardır. Birliğin, dirliğin, kardeşliğin dayanışmanın temelinde de bu hasletler olmazsa olmaz konumdadır.

“Vicdan” Rabbimizin insan fıtratına, kalbine, ruhuna yerleştirmiş olduğu muhakeme güçlerinin başında gelen kalbi ve ruhi bir özelliktir. Kalb-i selim, fıtri his, ruh-i duygudur. Zıddı “kalb-i ğaliza” (katı kalb) olarak ya da “yerilmiş nefis” olarak görülebilir. Bu anlamda vicdan; insanı hayra, iyiliğe, güzelliğe sevk eden hayra motor, şerre fren mesabesinde iç güvenlik merkezidir. Bastırılıp itibar edilmediğinde, dinlenmediğinde bile fıtri bir özellik olarak içinde bulunan bu ahlak ve insaf melekesine karşı insan, yanlış yapamaz ve onu sürekli hisseder.

Maddesel anlamda çok fazla bir yaptırım gücü yoktur. Ancak, insanın amellerini değerlendirebilen, yargılayabilen sonuçta da onunla ilgili hüküm verme yetisi de olan manevi, fıtri bir güçtür. Fertlerde “ferdi vicdan” toplumlarda “ma’şer-i vicdan” olarak tezahür eder. Hz. Peygamber (sav)in: “Ey Vâbısa, sen kendine sor, kalbine danış. İyilik kalbinin rahat ettiği şeydir. Kötülük de kalbini ezen ve bir türlü yer bulamayan şeydir. İnsanlar sana ne kadar olur derse desinler sen kalbine danış.” (Darimî, 2536) diye adres gösterdiği yerdir vicdan.

“Rahmet” Rabbimizin en önemli özelliklerindendir. Rabbimiz bu özelliğini çoğu zaman “rahman ve rahim” sıfatlarıyla zikretmiş “merhamet”i de kendisine ilke edinmiştir. “Göklerde ve yerde olanlar kimindir? diye sor. De ki: Allah’ındır. O, kendi üzerine rahmeti yazmıştır. Sizi, gerçekleşmesinde asla şüphe olmayan kıyamet gününde mutlaka toplayacaktır. Kendilerini ziyan edenler var ya, işte onlar inanmazlar.” (Enam, 7/12) “Ayetlerimize inananlar sana geldiğinde onlara de ki: Selâm size! Rabbiniz merhamet etmeyi -bir lütuf olarak- kendine yazdı (gerekli kıldı) Gerçek şu ki, sizden kim bilmeyerek bir kötülük yapar da ardından tövbe edip kendisini düzeltirse, bilsin ki Allah çok bağışlayan, çok esirgeyendir.” (Enam, 7/54) Rabbimiz bütün mahlukata da bu özelliğiyle tecelli etmektedir. Rahmeti canlı-cansız bütün âlemleri kaplamaktadır. Bu tecelli katında bulunan rahmetin yalnızca cüzi bir miktarıdır. Canlı ve cansız bütün kâinat bu tecellinin gereği olarak belli bir düzen ve garanti içerisinde hayatını devam ettirmektedir.

Rabbimiz kendisine ait bu özelliğin bazı tezahürlerini de canlılar marifetiyle tecelli ettirmektedir. Canlıların tabiatlarına, fıtratlarına yerleştirdiği bu özellik her bir canlıda kendi fıtratına uygun bir şekilde ortaya çıkmaktadır. Hz. Peygamberin “âlemlere rahmet olması”, her insanda bulunan merhamet duygusu, hayvanlardaki içgüdü bunun canlılardaki fiili tezahürüdür. “Allah Teâlâ’nın yüz rahmeti vardır. Bunlardan birini insanlar, cinler, hayvanlar ve böcekler arasına indirmiştir. Onlar bu sebeple birbirlerini sever ve birbirlerine acırlar. Yabani hayvan yavrusuna bu sebeple şefkat gösterir. Allah, o doksan dokuz rahmeti kıyamet günü kullarına merhamet etmek için yanında alıkoymuştur.” (Müslim, “Tövbe”, 17, 19)